معرفی شخصیتهای سیاسی نظام(۳و۴)
۳-اکبرهاشمی رفسنجانی
علی‌اکبر هاشمی بَهرمانی (زادهٔ ۳ شهریور ۱۳۱۳ در بهرمان) مشهور به اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس خبرگان رهبری و مجمع تشخیص مصلحت نظام ایران است. او چهارمین رئیس جمهور ایران (در بین سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶)بوده و به عنوان یکی از پرنفوذترین شخصیتهای سیاسی جمهوری اسلامی شناخته شده‌است. وی همچنین در جایگاه‌های مختلفی مانند ریاست مجلس شورای اسلامی (بین سالهای ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۸) حضور داشته و در ضمن در چهار دورهٔ متوالی نایب رییس اول مجلس خبرگان رهبری بوده است.
هاشمی فرزند میرزاعلی هاشمی بهرمانی و ماه‌بی‌بی صفریان است. میرزاعلی مردی با اندکی تحصیلات حوزوی و از باغداران پسته بهرمان از توابع جلگه نوق رفسنجان بوده است.او در کنار ۸ فرزند دیگر بزرگ شد.[۲] او در سال ۱۳۳۷ با عفت مرعشی که دختری از خانواده روحانی و از نوادگان سید محمد کاظم طباطبایی یزدی است ازدواج نمود. ثمره این ازدواج ۵ فرزند به ترتیب به نامهای فاطمه، محسن، فائزه، مهدی و یاسر است. دو دختر او با دو پسر حسن لاهوتی اشکوری امام جمعه سابق رشت و از دوستان او در زندان، (که یکی پزشک و دیگری دندان‌پزشک است) ازدواج کردند. از این بین تنها فائزه هاشمی وارد سیاست شد و یک بار نمایندهٔ مجلس شورای اسلامی شد. فاطمه هاشمی نیز تا سال ۱۳۸۸ در بنیاد امور بیماری‌های خاص فعالیت داشت و محسن هاشمی رئیس مترو تهران است.[۳]
یکی از برادران وی بنام محمد هاشمی رفسنجانی فارغ التحصیل از کشور آمریکا بوده و از روسای اسبق سازمان صدا و سیما بوده‌است.
برخی منابع وی را دارای ثروتی هنگفت اعلام نموده اند.[۴] [۵] [۶]
تحصیلات
هاشمی در سن ۵ سالگی تحصیل را از مکتبخانه‌ای در نوق آغاز نمود. در سن ۱۴ سالگی به قم رفت و به تحصیل علوم دینی پرداخت. اساتید وی در حوزه علمیه قم آیت‌الله بروجردی، روح‌الله خمینی، سید محمد محقق داماد، محمدرضا گلپایگانی، سید محمدکاظم شریعتمداری، آیت‌الله حائری یزدی، شهاب‌الدین نجفی مرعشی، محمدحسین طباطبائی و آیت‌الله منتظری بوده‌اند.[۷] او با حضور در جلسات کلاس روح‌الله خمینی به تدریج با افکار او در رابطه با حکومت اسلامی آشنا می‌شود و از این پس تلاش‌های خود را در راه رسیدن به این هدف متمرکز می‌نماید که به زودی یکی از یاران وفادار و تأثیرگذار خمینی در فعالیت‌های انقلابی‌اش می‌گردد.
تالیفات
از تالیفات هاشمی رفسنجانی کتابی است با عنوان «امیرکبیر قهرمان مبارزه با استعمار» که در آن به زندگی و وقایع دوران امیرکبیر می‌پردازد. دیگر اثر مهم وی، «تفسیر راهنما» است که از تفاسیر موضوعی قرآن بوده و بخشی از آن از مجموعهٔ فیش‌های تهیه شده در زندان دورهٔ پهلوی فراهم آمده‌است. «مجموعهٔ خاطرات روزانهٔ هاشمی» نیز که به نامهای مختلف به چاپ رسیده، کتابی است جالب و جنجال برانگیز. در سال ۱۳۸۶ از تجدید چاپ چهارمین مجلد از این مجموعه که به خاطرات سال ۱۳۶۳ می‌پرداخت جلوگیری شد. وقایع‌نگاری سالهای پیش از انقلاب با نام «دوران مبارزه» و همچنین ترجمه کتاب معروف اکرم زعیتر «القضیة الفلسطینیة» با نام «سرگذشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار» از دیگر آثار اوست.[۸]
زندگی سیاسی
اکبر هاشمی رفسنجانی یکی از چهره‌های تاثیر گذار در روند انقلاب اسلامی ایران و همچنین دوران پس از آن تا حال می‌باشد. از دو دوره ریاست جمهوری او پس از انقلاب به عنوان «دوران سازندگی» یاد می‌شود.
دوران انقلاب
در دوران قبل از انقلاب، و از سال ۱۳۳۷ تا سال ۱۳۵۷ هاشمی رفسنجانی ۷ بار و مجموعا ۴ سال و ۵ ماه به جرم فعالیت مخفیانه علیه رژیم شاه به زندان افتاد. [۹]
پس از انقلاب
پس از پیروزی انقلاب او یکی از اعضای شورای انقلاب اسلامی شد. مدتی سرپرست وزارت کشور را بر عهده گرفت پس از برگذاری اولین انتخابات مجلس به مجلس راه یافت و با آغاز کار مجلس در ۷ خرداد ۱۳۵۹ اولین رییس مجلس نمایندگانِ جمهوری اسلامی ایران شد و تا ۱۲ مرداد ۱۳۶۸ که به ریاست جمهوری رسید به مدت بیش از ۹ سال در این سمت باقی ماند. هاشمی رفسنجانی همچنین یکی از بنیانگذاران حزب جمهوری اسلامی و امام جمعه موقت تهران است. او در گذشته ریاست شورای عالی انقلاب فرهنگی و ریاست شورای عالی امنیت ملی را نیز برعهده داشته است.[۱۰]
او در سال ۱۳۵۸ با مداخله همسرش عفت مرعشی از یک سوء قصد جان سالم بدر برد.[
در سال ۱۳۸۴ وی در انتخابات ریاست جمهوری به عنوان نفر اول به مرحلهٔ دوم رسید و در این مرحله از محمود احمدی نژاد شکست خورد. تنش بین او و احمدی‌نژاد در جریان انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۸ به صورت علنی خود را نشان داد، چنانکه که محمود احمدی نژاد در یک مناظره بیسابقه در تلویزیون با رقیب خود میرحسین موسوی، در تاریخ ۱۳ خرداد ۱۳۸۸ اتهاماتی چون فساد اقتصادی را به خانوادهٔ هاشمی رفسنجانی وارد ساخت، وی را بنیان گذار اشرافیت خواند و از او به عنوان حامی اصلی موسوی یاد کرد. این اتهامات با واکنشهایی روبرو شد و رفسنجانی خبر از پیگرد قضایی علیه او را داد.
نماز جمعه تهران در تاریخ ۲۶ تیر ۱۳۸۸ با حضور گسترده مردم، به امامت او برگزار شد و درگیری‌ها و حاشیه‌هایی به همراه داشت.
اولین مصاحبه تلوزیونی وی بعد از انتخابات ریاست جمهوری را می‌توان مصاحبه وی با شبکه العربیهٔ دانست. این مصاحبه در روز چهارشنبه مورخ ۱۳۸۸/۶/۲۵ انجام گرفت. در این مصاحبه وی جنگ قدرت میان سران نظام را رد کرده و آن را حربه همیشگی رسانه‌های غربی در سی سال گذشته دانسته.[۲۲]
هاشمی رفسنجانی در راهپیمایی سراسری روز قدس که در تاریخ ۲۷ شهریور برگزار شد شرکت کرد و به شایعات پیرامون سنت‌شکنی وی به حضور در راهپیمایی روز قدس را پایان داد. وی همراه سایر تظاهر کنندگان از میدان فردوسی به سمت میدان انقلاب حرکت کرد. علی‌رغم حضور وی در راهپیمایی، امام جماعت نماز جمعه آن روز سید احمد خاتمی بود و ایشان پس از پیمودن مسافتی راهپیمایی را ترک کرد.[۲۳]
نامه هاشمی رفسنجانی به علی خامنه ای
هاشمی رفسنجانی پس از اتهامات و اظهارات جنجالی محمود احمدی نژاد در مناظره تلویزیونی میان میرحسین موسوی و محمود احمدی نژاد در رابطه با هاشمی رفسنجانی اقدام به نوشتن نامه ای خطاب به علی خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی ایران کرد.[۲۴]
در قسمت هایی از این نامه آمده است : «در مراسم بزرگداشت سالگرد امام(ره) به آقای احمدی‌نژاد گفتم که در اظهارات او خلاف‌گویی‌های فراوانی وجود داشته و ادعای کذب تماس تلفنی من با یکی از سران عرب و ادعای کارگردانی مبارزات انتخاباتی رقبا و اتهامات ناروا به جمعی از بزرگان نظام، از جمله جناب آقای ناطق نوری و فرزندان من و بدتر از همه زیرسئوال بردن اقدامات امام راحل را یادآوری و پیشنهاد کردم با صراحت اتهام‌های نادرست را پس بگیرد که نیازی به اقدامات قانونی افراد و خانواده‌هایی که ناجوانمردانه و مظلومانه هدف تیرهای ناسزاگویی قرار گرفته‌اند، نباشد.»[۱]
نماز جمعهِ ۲۶ تیر ۱۳۸۸
نماز جمعه تهران در تاریخ ۲۶ تیرماه ۱۳۸۸ به امامت علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی برگزار شد. این مراسم در شرایطی برگزار گردید که هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس خبرگان رهبری و مجمع تشخیص مصلحت نظام، هشت هفته پس از انتخابات ریاست جمهوری دهم، برای نخستین بار امامت آن را بر عهده گرفته[۲۵] و تحت تاثیر اعتراضات گسترده پس از اعلام نتایج انتخابات ریاست جمهوری قرار داشت. غلامحسین محسنی اژه‌ای، وزیر اطلاعات ایران پیش از این مراسم در مورد بروز «صحنه‌های نامطلوب» در نماز جمعه هشدار داده بود. در این نماز جمعه که به گزارش خبرگزاری فرانسه و به نقل از شاهدان عینی، شمار شرکت‌کنندگان درآن پس از انقلاب ۱۳۵۷ بیسابقه بوده است، مهدی کروبی، میرحسین موسوی و محسن رضایی نیز حضور داشتند و نیروهای بسیج و امنیتی در برخی نقاط شرکت‌کنندگان در نماز جمعه را مورد ضرب و شتم قرار داده و به سوی آنها گاز اشک‌آور شلیک کردند.[۲۶]
سخنرانی در مشهد
در آذر ماه ۱۳۸۸ علی اکبر هاشمی رفسنجانی با جمعی از فعالان دانشجویی دیدار کرد.در این سخنرانی انتقادی در جمع فعالان دانشجویی در مشهد، با انتقاد از برخورد سپاه و بسیج با مردم در جریان وقایع پس از انتخابات خرداد ماه، گفت که اگر مردم ما را بخواهند حکومت می‌کنیم و اگر نخواهند می‌رویم.حکومت پول دارد. نیرو دارد می تواند در خیابان آدم جمع کند ولی گروه مقابل یک عده استاد ،دانشجو کارگر ،مدیر،صنعت گر هستند و درست نبود که بسیج و سپاه در مقابل مردم قرار داده شوند.[۲]در قسمت‌هایی از این سخنرانی آمده‌است:برخی گفتند که چرا لفظ تردید را به کار بردید، در حالی که سخنان من ناظر بر برخی مسائل مطرح شده پس از انتخابات بود.این زندانیان سیاسی پای چه کسی است؟ سپاه می‌گوید ما پیرو رهبریم اما فرمان را هر جور که دلشان می‌خواهند اجرا می‌کنند. چطور می شود میلیونها نفر در خیابان بیانند و بگویند در انتخابات تقلب شده است و به انتخابات تردید نکرد.[۳]معتقدم راه درست آن بود که به تردید ها جواب دهیم لذا با توجه به تجربه ۵۰ ساله ام پیشنهاد کردم زندانی ها آزاد شوند و از آسیب دیدگان دلجویی شود. باید رسانه ها را طبق قانون آزاد کرد. متاسفانه قشر آگاه ومتفکر جامعه در حال جدا شدن از نظام نوپای اسلامی هستند.[۴] وی همچنین درباره فرزندش مهدی هاشمی گفت:مهدی ما خارج از کشور است و خیالش از پرونده‌هایش راحت است.[۲۷] پس از این اظهارات انتقادی هاشمی رفسنجانی نسبت به دولت احمدی نژاد حیدر مصلحی وزیر اطلاعات دولت احمدی نژاد هاشمی را همسو با سران فتنه خواند و او و فرزندش محسن هاشمی را متهم به کودتای مخملی علیه نظام کرد. در قسمت‌هایی از اظهارات حیدر مصلحی وزیر اطلاعات دولت احمدی نژاد آمده‌است: آقای هاشمی در یکی از این ادعاهایش گفته که درکشور سه میلیون دانشجوی فرهیخته با نظام همراه نیستند. هاشمی همچنین ادعا کرده‌است که تا زمانی که مردم ولی فقیه را بخواهند باید باشد و اگر مردم او را نخواهند باید کنار برود. [۲۸] [۲۹]
تهدید به افشاگری علیه محمد یزدی
محمد یزدی پس از نامه اعتراضی هاشمی رفسنجانی به علی خامنه ای قبل از انتخابات و نماز جمعه تهران (۲۶ تیر ۱۳۸۸) و سخنرانی هاشمی رفسنجانی در مشهد علیه هاشمی رفسنجانی موضع گیری کرد. او به طور خاص پس از سخنان هاشمی رفسنجانی در دیدار با جمعی از استادان علوم سیاسی دانشگاه های قم اظهار کرد که هاشمی رفسنجانی به علی خامنه‌ای رهبری جمهوری اسلامی ایران توهین و جسارت می کند. پس از این موضع گیری شدید محمد یزدی در بهمن ۱۳۸۸، هاشمی رفسنجانی تهدید به افشا گری علیه محمد یزدی درباره جلسه انتخاب رهبری بعد از مرگ روح الله خمینی و مواردی در قوه قضاییه نمود. پس از این تهدیدات بود که احمد خاتمی، امام جمعه موقت وقتِ تهران، اظهار نمود با میانجیگری هاشمی رفسنجانی را از افشاگری منصرف کرده و مشاجرات پایان یافته است. [۳۰] [۳۱]
دستگیری نزدیکان هاشمی رفسنجانی
پس از اعتراضها به نتایج انتخابات دهم بارها فرزندان هاشمی رفسنجانی به خصوص مهدی هاشمی و فائزه هاشمی از سوی حامیان محمود احمدی نژاد تهدید به دستگیری شدند. حسن لاهوتی نوه هاشمی رفسنجانی و فرزند فائزه هاشمی در فروردین ۱۳۸۹ به جرم توهین به علی خامنه ای و حسین مرعشی برادر همسر هاشمی رفسنجانی نیز در اواخر اسفند ۱۳۸۸ به دستور قوه قضاییه جمهوری اسلامی ایران دستگیر و زندانی شدند.
۴-سیدمحمدخاتمی
سید محمد خاتمی (زادهٔ ۲۱ مهر ۱۳۲۲)، سومین فرزند سید روح‌الله خاتمی، سیاستمدار و دانش‌پژوه روحانی و پنجمین رئیس جمهور ایران است که طی دو دوره بین سالهای ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ ریاست جمهوری این کشور را بر عهده داشت. روز پیروزی او در انتخابات (دوم خرداد) به عنوان یک اصلاح‌طلب با حمایت جوانان، زنان و روشنفکران در سطح کشور با کسب حدود هفتاد درصد آراء[۱] به نامی برای جنبش اصلاح‌طلبی داخلی در ایران بدل شد. خاتمی همچنین مبدع طرحی به نام «گفتگوی تمدن‌ها» بود که در سراسر جهان شهرت بسیاری یافت و با نام او شناخته می‌شود. سازمان ملل متحد نیز سال ۲۰۰۱ میلادی را بر اساس این طرح، سال گفتگوی تمدن‌ها نامگذاری کرد. خاتمی هم اکنون عضو شورای عالی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام می‌باشد.
محمد خاتمی در ۲۱ مهر ۱۳۲۲ خورشیدی در شهر اردکان استان یزد متولد شد. پدرش روح‌الله خاتمی از روحانیون بنام بود و او نیز از نوجوانی به دروس حوزوی روی آورد و طلبه شد. خاتمی تحصیلات خود را در رشته کارشناسی فلسفه غرب در دانشگاه اصفهان ادامه داد و عضو هیأت مدیره انجمن اسلامی این دانشگاه بود.
در سال ۱۳۴۸ (۱۹۶۹میلادی) از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شد و تحصیلات خود را تا سطح کارشناسی ارشد در رشته علوم‌تربیتی دانشگاه تهران ادامه داد. در سال ۱۳۵۰ (۱۹۷۱ میلادی)، او به قم بازگشت و دروس عالی حوزوی را ادامه داد. در سالهای ۱۳۵۷ تا ۱۳۵۹، با تایید دکتر بهشتی، امامت مرکز اسلامی هامبورگ را بر عهده داشت.
پس از پیروزی انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ و سقوط حکومت شاه و قدرت گرفتن جمهوری اسلامی، او در انتخابات مجلس شورای اسلامی شرکت کرد و به عنوان نماینده مردم اردکان و میبد وارد مجلس شد. در سال ۱۳۶۰ به فرمان خمینی به سرپرستی مؤسسه مطبوعاتی کیهان منصوب گردیدو سال بعد از آن در کابینه میر حسین موسوی، نخست وزیر وقت، به عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی انتخاب شد و همین سمت را در کابینه هاشمی رفسنجانی نیز به عهده داشت.
علی خامنه‌ای، رهبر فعلی جمهوری اسلامی در اوایل دهه هفتاد ایدهٔ مبارزه با انچه وی تهاجم فرهنگی غرب می‌نامید را مطرح ساخت که توسط تمام نهادهای مختلف پیگیری شد، اما خاتمی با این دیدگاه کاملا موافق نبود. پس از مدتی اختلاف نظر بین او و خامنه‌ای و مقاومت وی در مورد فضای مطبوعاتی و آزادی‌های فرهنگی، منجر به استعفای وی شد.[نیازمند منبع] [۲]
او از آغاز دهه ۷۰ مشاور رئیس جمهور و رئیس کتابخانه ملی ایران بود و هم‌زمان در دوره‌های دانشگاهی مختلف، اندیشه سیاسی، فلسفه و اندیشه سیاسی در اسلام تدریس می‌کرد. در سال ۱۳۷۵ به فرمان علی خامنه‌ای، به عضویت شورای عالی انقلاب فرهنگی درآمد.
در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۷۶، خاتمی به عنوان نماینده اصلاح طلبان داخلی شرکت کرد. رقیب اصلی وی علی اکبر ناطق نوری بود، و نامزدهای دیگر در آن انتخابات رضا زواره‌ای و محمد محمدی ری‌شهری بودند. بر خلاف بسیاری از پیش‌بینی‌ها، خاتمی با اختلاف بیش از ۱۳ میلیون رأی با نفر قبل پیروز شد و حدود هفتاد درصد آراء را از آن خود نمود.[۳] در این انتخابات ۷۹٫۹۳ درصد واجدین شرایط (۲۹٬۱۴۵٬۷۵۴ نفر) شرکت کردند[۴] و خاتمی ۲۰ میلیون رأی آورد.
اتهامات وسیعی مبنی بر مخالفت وی با مبانی اسلام و انقلاب توسط جناح محافظه کار منتشر شد تا جائیکه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم طی بیانیه‌ای ؛رای دادن به ناطق نوری را وظیفه شرعی و الهی خود نامید.[۵]
خاتمی دولت را در شرایطی تحویل گرفت که بر اثر بحران ناشی از محکوم شدن مقامات بلند پایه جمهوری اسلامی در دادگاههای آلمان به اتهام کشتن چند تن از رهبران حزب دموکرات کردستان ایران در رستوران میکونوس آلمان، روابط ایران و اتحادیه اروپا در اوج تیرگی قرار داشت و همه سفرای اروپایی ایران را ترک کرده بودند. همچنین ایران متهم به دست داشتن در حمله به پایگاه آمریکا در الخبر عربستان و کنیسه یهودیان در آرژانتین شده و در آستانه حمله موشکی آمریکا قرار داشت. گروه طالبان نیز اغلب نقاط افغانستان از جمله مناطق مرزی ایران را تصرف و صدها نفر را در حملات پیاپی به روستاهای مرزی به گروگان گرفته بود.رای غیر منتظره مردم در دوم خرداد و موضع مسالمت جویانه وی نقش موثری در خارج کردن ایران از آن وضعیت بحرانی داشت.[۲۰]
سیاست تنش زدایی و ایده گفتگوی تمدن‌ها از مهمترین اقدامات دولت خاتمی در عرصه روابط خارجی بود. در پرتو این اقدامات ایران تا حدودی از انزوای بین المللی پس از انقلاب خارج گردید. او تنها رییس جمهور ایران تا کنون بوده‌است که با دعوت دولت‌های اروپایی به آلمان، ایتالیا و اتریش سفر رسمی انجام داده‌است.دولت آمریکا در سالهای اول دولت خاتمی در واکنش به تحولات ایران از تصویب تحریم‌های تازه تر علیه ایران در سنا جلوگیری کرد و شرکت‌های نفتی توتال، پتروناس و گازپروم را از شمول قانون تحریم‌های داماتا معاف ساخت. [۲۱] مصاحبه او با تلوزیون سی ان ان نیز نقش فراوانی در بهبود چهره ایران در آمریکا داشت گرچه تسلیم شدن وی در برابر موضع علی خامنه‌ای علیه رابطه با آمریکا و بی عملی وی درسایر عرصه‌های سیاست خارجی از جمله برنامه غنی سازی اورانیوم در دارز مدت به کشورهای غربی الغا کرد که نقش چندانی در سیاست خارجی ایران ندارد موضوعی که خود وی نیز با ازعان به اینکه برخی دولت را بعنوان تدارکات چی می‌خواهند، بدان اعتراف کرد.
یکی از مهمترنی مواضع وی سخنرانی علیه واقعه ۱۱ سپتامبر بود که توانست ایران را از تیر رس حملات آمریکا پس از حملات تروریستی دور کند. دولت ایران گرچه بدلیل مخالفت علی خامنه‌ای همکاری نظامی چندانی یا نیروهای ائتلاف در سرنگونی طالبان و صدام نتوانست داشته باشد، اما نقش سیاسی موثری در این تحول داشت.
وی طی سخنانی در سال اول ریاست جمهوری پیرامون آزادی گفت :
| « | خدمت به دین در این است که بگوییم دین و آزادی با هم سازگارند و و دینی که به انسان حرمت می‌دهد در درجه اول به آزادی انسان حرمت می‌دهد.باید موانع آزادی از میان برداریم. [۲۳] | » |
در سالهای اول ریاست جمهوری وی آزادی مطبوعاتی نسبی در کشور شکل گرفت و برای اولین بار پس از تابستان ۱۳۶۰ برخی نیروهای اپوزیسیون توانستند نشریاتی چاپ کرده و یا مقالاتی در انتقاد از عملکرد مقامات عالیرتبه منتشر کنند. این آزادی نسبی و تغییر در فرم و محتوی مطبوعات با استقبال مردم مواجه شد تا جاییکه تیراژ روزنامه‌ها برای اولین بار در اردیبهشت ۱۳۷۷ از دو میلیون نسخه در روز گذشت.[۲۴] گرچه دولت وی پس از حکم حکومتی علی خامنه‌ای و استعفای بورقانی از معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد، همچون گذشته به دفاع از مطبوعات نپرداخت تا جاییکه در دور دوم دولت او نیز حزب مشارکت اغلب از داشتن نشریه محروم بود.دولت همچنین در برابر توقیف پیاپی مطبوعات توسط سعید مرتضوی (قاضی دادگاه مطبوعات و دادستان تهران) و همچنین محاکمه و زندانی کردن روزنامه نگاران (حتی هنگامیکه عبدالله نوری وزیر کشور و مدیر مسئول روزنامه خرداد را شامل شد)اقدام خاصی صورت نداد.
دور دوم ریاست جمهوری
خاتمی در دوره دوم ریاست جمهوری در ضمن تلاش بسیاری برای تصویب لوایح دوگانه اصلاح قانون انتخابات و تبیین اختیارات ریاست جمهوری داشت که بارها به جرم مغایرت با شرع و قانون اساسی توسط شورای نگهبان قانون اساسی رد شد. در اواخر دوران حکومت خاتمی، انتخابات مجلس هفتم برگزار شد که رد صلاحیت گسترده نامزدهای اصلاح طلب از سایر مشکلات او بود.
پس از ریاست جمهوری
خاتمی پس از پایان دوران ریاست جمهوری نیز فعالیت‌های خود را ادامه می‌دهد. او مؤسسه بنیاد باران (بنیاد آزادی رشد و آبادانی ایران) را تأسیس کرده‌است و مسؤولیت موسسه بین‌المللی گفتگوی تمدن‌ها را نیز به عهده دارد. از مجموعه اسناد و هدایای دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی «یادمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی» تاسیس شد. این یادمان بر اساس قانون به سازمان اسناد و کتابخانه ملی وابسته‌است. فعالیت یادمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی با روی کار آمدن دولت محمود احمدی نژاد متوقف شد و ساختمان این یادمان در مجموعه سعد آباد که جزو بناهای دولتی است پلمب گردید. تلاش‌های سازمان اسناد و کتابخانه ملی برای باز گشایی این یادمان بی نتیجه بوده‌است. [۲۵]
سفر به آمریکا
خاتمی در سال ۲۰۰۱ در سفری به آمریکا در دانشگاه سیتون هال سخنرانی ایراد کرده بود.[۲۶]
اما پس از دریافت روادید و ورود مجدد وی به آمریکا در اواخر ماه اوت سال ۲۰۰۶[۲۷] عده‌ای از جمله فاطمه رجبی، همسر سخنگوی دولت احمدی نژاد و غلامحسین الهام، خواستار خلع لباس روحانیت از وی شدند.[۲۸] محمد علی ابطحی هم در واکنش، این سخنان را ناشی از «وحشت اصولگرایان» از جریانی به نام «کابوس خاتمی» خواند[۲۹].
سفر به بریتانیا
خاتمی در اواخر سال ۲۰۰۶، به دعوت چند نهاد و دانشگاه برای چند سخنرانی عازم بریتانیا شد.
او ابتدا به اسکاتلند رفت و در دانشگاه سنت اندروز در شهر سنت اندروز در منطقه فایف سخنرانی با عنوان «دوستی بدون مرز» ایراد کرد. پس از آن خاتمی در میان تشویق شدید حضار، دکترای افتخاری از این دانشگاه دریافت و مرکز ایران شناسی دانشگاه سنت اندروز را افتتاح کرد.[۳۰]
هم‌زمان با استقبال مقامات و دانشجویان دانشگاه، تظاهراتی اعتراضی از طرف برخی گروه‌های مخالف جمهوری اسلامی در بیرون سالن برگزار شد که خواهان دستگیری و محاکمه خاتمی به اتهام فعالیت‌های ضدانسانی و سرکوب مخالفان در دوره ریاست جمهوری‌اش بودند.[۳۱]
خاتمی و انتخابات دهم
محمد خاتمی رئیس جمور سابق ایران پیشتر اعلام کرده که اگر مردم بخواهند در انتخابات ریاست جمهوری دوره دهم شرکت خواهد کرد.[۳۲] این در حالی است که برخی از حامیان وی با برگزاری همایش، او را دعوت به این امر کرده بودند.[۳۳] وی در روز بیست و سوم دی ماه ۱۳۸۷ در دیدار با جمعی از مردم ایلام در تهران، از احتمال کاندیداتوری خود و یا میرحسین موسوی خبر داد. پس از انتخابات دهم وی هم چون میر حسین موسوی و مهدی کروبی به جمع معترضین به نتایج انتخابات پیوست و خواستار انجام رفراندوم مجدد درباره نتایج انتخابات شد.
حمله به حسینیه جماران
در شب عاشورای ۱۳۸۸ بیش از پنجاه نفر از اعضای گروهک فشار به هواداران جنبش سبز که در جماران به مراسم عزاداری حمله کردند.در حالیکه سید محمد خاتمی در حسینیه جماران، در حال سخنرانی بود و جمعیت زیادی در این حسینیه حاضر بودند اعضای گروهک فشار در شب عاشورای حسینی با فریادهای حیدر حیدر، ابوالفضل علمدار خامنه‌ای را نگهدار به این مکان حمله کردندو موجب نیمه تمام ماندن سخنرانی سید محمد خاتمی شدند.[۱] ، [۳۴]
حمله به خاتمی
محمد خاتمی در راهپیمایی روز ۲۲ بهمن ۱۳۸۸ به حمایت از جنبش سبز شرکت کرد. وی که در مسیر خیابان زنجان به سمت میدان آزادی در حال حرکت بود با حمله نیروهای لباس شخصی به خودروی حامل وی مواجه شد.[۲][۳]هم چنین برادر او، محمدرضا خاتمی، نیز به همراه همسرش، زهرا اشراقی،در این راهپیمایی دستگیر شدند که پس از بازداشتی کوتاه مدت آزاد شدند.[۴] [۳۵]
ممنوعیت خروج از کشور
در اسفند سال ۱۳۸۸ خبرگزاری فارس از قول عباس امیری‌فر به نقل از یک مقام اطلاعاتی اعلام کرد سید محمدخاتمی رئیس بنیاد باران ممنوع الخروج شده است. [۳۶] این خبر بلافاصله به وسیله نیویورک تایمز به نقل از رویترز مخابره شد[۳۷] و پس از مخابره چندین تکذیبیه از منابع مختلف نزدیک به خاتمی را به دنبال داشت در مهم ترین آنها سید محمود علیزاده طباطبایی وکیل سید محمد خاتمی با این استدلال که «برای ممنوعیت خروج می بایست تصمیم قضایی اتخاذ شود حال آنکه تاکنون چنین تصمیمی برای آقای خاتمی گرفته نشده است» این خبر را تکذیب کرد. [۳۸] [۳۹]
جایزه گفتگوی جهانی در سال ۲۰۰۹
جایزه گفتگوی جهانی در سال ۲۰۰۹ که از سوی سازمانی به همین نام در دانمارک برگزار می شود، به دو چهره نامدار ایرانی تعلق گرفت که سال ها در زمینه گفتگوی فرهنگ ها و تمدن ها فعالیت کرده اند؛ داریوش شایگان فیلسوف و سید محمد خاتمی سیاستمدار. «جایزه گفتگوی جهانی» در سال ۲۰۰۹ بنیان شد و از برندگان جایزه شایگان و خاتمی نیز برای شرکت در مراسمی در دانشگاه آرهوس کپنهاگ برپا می شود، دعوت شد.[۴۰]
زندگی شخصی
پدر او روح الله خاتمی موسس مدرسه علمیه اردکان و امام جمعه شهر یزد در سالیان نخستین پس از انقلاب ایران است. او با زهره صادقی ، خواهر زادهٔ امام موسی صدر دختر حجت الاسلام علی اکبر صادقی استاد مشهور حقوق اسلامی در دانشگاه[۴۱] ، در سال ۱۳۵۳ (در ۳۱ سالگی) ازدواج کرد. او از همسرش، دو دختر به نامهای لیلا (متولد ۱۳۵۵) و نرگس (۱۳۶۱) و پسری به نام سید عمادالدین (متولد ۱۳۶۷) دارد. لیلا، دارای دکترای ریاضی از دانشگاه تهران بوده و هم اکنون مدرس دانشکده ریاضی دانشگاه نورث‌ایسترن در آمریکا، است .[۴۲] [۴۳] از سایر بستگان مشهور او می‌توان به برادرش محمدرضا خاتمی (از رهبران جبهه مشارکت) منتخب اول مردم تهران در ششمین دوره مجلس شورای اسلامی و نایب رییس آن مجلس، اشاره کرد. محمدرضا خاتمی در ضمن با نوه روح الله خمینی, زهرا اشراقی که از فعالان حقوق زنان است, ازدواج کرده‌است.
دیگر برادر خاتمی، علی خاتمی، فوق لیسانس مهندسی صنایع از بروکلین دارد و طی دومین دوره ریاست جمهوری خاتمی رییس دفتر او بود. [۴۴]
خواهر بزرگتر خاتمی، فاطمه خاتمی، به عنوان منتخب اول مردم اردکان در انتخابات شورای شهر سال ۱۳۷۸ انتخاب شد.
محمد خاتمی نسبتی با احمد خاتمی، یک روحانی تندرو و خطیب نمازجمعه تهران ندارد.[۴۵]
او به زبانهای متعددی از جمله فارسی، عربی، و مقداری آلمانی و انگلیسی صحبت می کند.[